Vụ án Trương Mỹ Lan được xem là một trong những đại án kinh tế – tài chính lớn nhất trong lịch sử Việt Nam, gắn với Tập đoàn Vạn Thịnh Phát và Ngân hàng TMCP Sài Gòn (SCB). Vụ việc không chỉ gây thiệt hại đặc biệt nghiêm trọng cho hệ thống ngân hàng mà còn làm hàng chục nghìn nhà đầu tư, người gửi tiền rơi vào khủng hoảng. Các bản án sơ thẩm và phúc thẩm đối với bà Trương Mỹ Lan cùng hàng chục đồng phạm đã cho thấy quyết tâm mạnh mẽ của cơ quan tố tụng trong công cuộc phòng, chống tham nhũng. Hiểu rõ Vụ án Trương Mỹ Lan giúp người đọc hình dung bức tranh đầy đủ hơn về rủi ro hệ thống và bài học cho quản trị tài chính hiện đại.
Vụ án Trương Mỹ Lan là gì, bối cảnh hình thành?
Bối cảnh Tập đoàn Vạn Thịnh Phát và ngân hàng SCB
Vụ án Trương Mỹ Lan bắt nguồn từ quá trình phát triển nóng của thị trường bất động sản và tài chính Việt Nam trong hơn một thập kỷ qua. Bà Trương Mỹ Lan là Chủ tịch HĐQT Tập đoàn Vạn Thịnh Phát, sở hữu nhiều dự án bất động sản lớn tại TP.HCM và các địa phương khác. Thông qua mạng lưới pháp nhân, bà Lan cùng nhóm liên quan từng bước thâu tóm, chi phối phần lớn cổ phần SCB, biến ngân hàng này thành “công cụ tài chính” phục vụ cho các hoạt động vay vốn quy mô lớn. Trong bối cảnh tín dụng tăng nhanh, việc giám sát rủi ro ngân hàng và trái phiếu doanh nghiệp còn nhiều lỏng lẻo đã tạo điều kiện cho sai phạm kéo dài.
Quy mô thiệt hại theo kết luận của tòa án
Theo các bản án và kết luận chính thức, nhóm công ty liên quan đến bà Trương Mỹ Lan được xác định đã vay tại SCB hơn 2.500 khoản vay với tổng số tiền lên tới khoảng 1 triệu tỷ đồng trong giai đoạn 2012–2022. Đến thời điểm vụ án bị khởi tố, còn hơn 1.280 khoản vay với dư nợ hơn 677.000 tỷ đồng được đánh giá gần như không có khả năng thu hồi. Tòa xác định phần lớn các khoản vay này là hồ sơ khống hoặc được nâng khống giá trị tài sản bảo đảm, gây thiệt hại đặc biệt lớn cho SCB. Trong giai đoạn trái phiếu, Vụ án Trương Mỹ Lan còn liên quan đến hơn 30.000 tỷ đồng trái phiếu và hàng chục nghìn nhà đầu tư cá nhân bị ảnh hưởng.
Vụ án Trương Mỹ Lan qua các giai đoạn tố tụng
Giai đoạn 1: Sai phạm tại SCB và bản án tử hình
Trong giai đoạn 1 của Vụ án Trương Mỹ Lan, cơ quan tố tụng tập trung làm rõ hành vi sai phạm tại SCB. Bà Trương Mỹ Lan bị truy tố và sau đó bị tuyên phạm các tội “tham ô tài sản”, “đưa hối lộ” và “vi phạm quy định về cho vay trong hoạt động của các tổ chức tín dụng”. Tòa án nhân dân TP.HCM tại bản án sơ thẩm tháng 4/2024 tuyên mức án tử hình cho tội tham ô tài sản, cùng với hai mức án 20 năm tù cho hai tội danh còn lại, tổng hợp hình phạt là tử hình. Đồng thời, bản án buộc bà Lan phải bồi thường cho SCB dư nợ của hàng nghìn khoản vay với số tiền hơn 673.800 tỷ đồng, được xem là mức thiệt hại kỷ lục trong lịch sử tố tụng Việt Nam.
Sau khi bản án sơ thẩm được tuyên, bà Trương Mỹ Lan và nhiều bị cáo khác đã kháng cáo xin giảm nhẹ hình phạt, trong khi phía SCB và một số bên liên quan cũng có kháng cáo về phần dân sự. Tại phiên phúc thẩm cuối năm 2024, Tòa án cấp cao tại TP.HCM giữ nguyên mức án tử hình đối với bà Lan về tội tham ô tài sản, cho rằng hậu quả vụ án đặc biệt lớn và hành vi phạm tội đặc biệt nghiêm trọng. Dù vậy, bản án cũng mở ra khả năng xem xét giảm án nếu bị cáo và các bên liên quan khắc phục được phần lớn thiệt hại, thể hiện nỗ lực bồi thường và hợp tác với cơ quan chức năng.
Giai đoạn 2: Trái phiếu và trách nhiệm với trái chủ
Giai đoạn 2 của Vụ án Trương Mỹ Lan tập trung vào hoạt động phát hành và phân phối trái phiếu liên quan đến Tập đoàn Vạn Thịnh Phát. Cơ quan tố tụng xác định hàng chục nghìn nhà đầu tư cá nhân đã mua trái phiếu do các doanh nghiệp trong hệ sinh thái Vạn Thịnh Phát phát hành thông qua SCB và các kênh phân phối khác. Nhiều trái phiếu bị xác định là phát hành sai quy định, không đảm bảo năng lực tài chính và mục đích sử dụng vốn minh bạch. Điều này làm phát sinh thêm thiệt hại lớn cho nhà đầu tư, bên cạnh thiệt hại đã ghi nhận tại SCB.
Trong bản án sơ thẩm giai đoạn 2, tòa tuyên bà Trương Mỹ Lan phạm các tội “lừa đảo chiếm đoạt tài sản”, “rửa tiền” và “vận chuyển trái phép tiền tệ qua biên giới”, với tổng hình phạt là tù chung thân. Bản án đồng thời buộc bà Lan bồi thường hơn 30.000 tỷ đồng cho hàng chục nghìn trái chủ bị thiệt hại. Vụ án Trương Mỹ Lan vì vậy không chỉ là câu chuyện nội bộ giữa doanh nghiệp và ngân hàng, mà còn là cú sốc niềm tin với thị trường trái phiếu doanh nghiệp và nhà đầu tư cá nhân.
Vụ án Trương Mỹ Lan và các diễn biến phúc thẩm, pháp lý mới
Các quyết định phúc thẩm và việc giảm án một phần
Sau giai đoạn sơ thẩm của phần trái phiếu, bà Trương Mỹ Lan tiếp tục kháng cáo toàn bộ bản án giai đoạn 2. Tại phiên phúc thẩm năm 2025, tòa án cấp cao đã xem xét một số yếu tố giảm nhẹ, trong đó có việc gia đình và các bên liên quan nộp thêm tiền để khắc phục hậu quả. Kết quả, hình phạt tù chung thân về tội lừa đảo chiếm đoạt tài sản được giảm xuống còn 20 năm tù, trong khi các mức án về tội rửa tiền và vận chuyển trái phép tiền tệ qua biên giới được giữ nguyên. Tuy nhiên, do mức án tử hình ở giai đoạn 1 đã có hiệu lực nên quyết định giảm án giai đoạn 2 không làm thay đổi tổng thể hình phạt cao nhất mà bà Lan đang phải đối mặt.
Bên cạnh đó, cơ quan thi hành án dân sự TP.HCM đã và đang thực hiện việc kê biên, xử lý một loạt tài sản liên quan đến Vụ án Trương Mỹ Lan, gồm bất động sản, dự án, cổ phần và tài sản tài chính khác. Một phần tài sản đã được đưa ra xử lý hoặc chấm dứt hạn chế giao dịch để phục vụ việc thu hồi nợ cho SCB và chi trả cho trái chủ. Quá trình này được đánh giá là phức tạp, kéo dài và đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa nhiều cơ quan từ tòa án, cơ quan thi hành án đến các tổ chức tín dụng.
Khả năng thay đổi án tử hình sau sửa đổi luật
Một điểm đáng chú ý khác của Vụ án Trương Mỹ Lan là bối cảnh pháp lý thay đổi liên quan đến hình phạt tử hình. Từ giữa năm 2025, Việt Nam sửa đổi quy định, bỏ án tử hình đối với một số tội danh, trong đó có tội tham ô tài sản. Nhiều chuyên gia nhận định quy định mới có thể mở ra cơ hội xem xét chuyển án tử hình của một số bị án, nếu đáp ứng điều kiện khắc phục hậu quả và các tiêu chí khác. Đối với bà Trương Mỹ Lan, việc luật thay đổi và khả năng áp dụng ra sao vẫn cần chờ hướng dẫn cụ thể từ cơ quan có thẩm quyền.
Trong khi đó, con đường pháp lý tiếp theo của Vụ án Trương Mỹ Lan phụ thuộc vào nhiều yếu tố như kết quả thi hành án, mức độ thu hồi tài sản và các quyết định nhân đạo như ân giảm, đặc xá nếu có. Điều quan trọng là dù án tử hình có được thay đổi hay không, yêu cầu bồi thường thiệt hại cho SCB và các trái chủ vẫn là nghĩa vụ trọng tâm. Vụ việc vì thế vừa mang tính răn đe mạnh mẽ, vừa là phép thử cho hệ thống pháp luật trong việc cân bằng giữa trừng trị nghiêm minh và khuyến khích khắc phục hậu quả.
Vụ án Trương Mỹ Lan để lại những bài học gì?
Bài học về giám sát hệ thống ngân hàng
Từ góc độ quản trị, Vụ án Trương Mỹ Lan cho thấy rủi ro cực lớn nếu một nhóm cổ đông có thể chi phối hoạt động của ngân hàng nhưng không bị giám sát đầy đủ. Việc một ngân hàng cho vay tập trung vào một nhóm khách hàng, chiếm tới phần lớn dư nợ, là dấu hiệu cảnh báo nhưng đã không được xử lý kịp thời. Bài học đặt ra là cơ quan quản lý cần tăng cường thanh tra, giám sát độc lập, kiểm soát sở hữu chéo và cho vay nội bộ. Bản thân các ngân hàng cũng phải nâng chuẩn quản trị rủi ro, không đánh đổi an toàn hệ thống để chạy theo tăng trưởng tín dụng.
Ý nghĩa với phòng, chống tham nhũng và nhà đầu tư cá nhân
Về mặt xã hội, Vụ án Trương Mỹ Lan là minh chứng cho việc các đại án kinh tế, dù liên quan đến những doanh nhân có tiếng và lượng tài sản khổng lồ, vẫn được đưa ra xét xử và tuyên án công khai. Điều này góp phần củng cố niềm tin của người dân vào quyết tâm chống tham nhũng, chống lợi ích nhóm trong lĩnh vực tài chính – ngân hàng cùng với sevenam.
Tuy nhiên, vụ án cũng gióng lên hồi chuông cảnh báo với nhà đầu tư cá nhân, rằng lợi nhuận cao luôn đi kèm rủi ro và cần thận trọng khi mua trái phiếu, gửi tiền vào những sản phẩm tài chính phức tạp. Về lâu dài, những bài học từ Vụ án Trương Mỹ Lan sẽ còn được nhắc lại mỗi khi nhắc tới yêu cầu minh bạch, chuẩn mực và kỷ luật trên thị trường tài chính Việt Nam.
